การปกครองในภูเก็ต

มานะ สามเมือง
-------
 
พัฒนาการทางด้านการปกครองของภูเก็ตตั้งแต่อดีตจนปัจจุบัน ในบางช่วงยังคงไม่มีหลักฐานที่ชัดเจน นับตั้งแต่ปรากฏชื่อ “จังซีลอน” ในหนังสือภูมิศาสตร์ของปโตเลมี
 ในสมัยอาณาจักรศรีวิชัยมีอำนาจควบคุมดินแดนต่าง ๆ แถบเกาะสุมาตรา รวมถึงแหลมมลายูและได้รวมอาณาจักรตามพรลิงค์(นครศรีธรรมราช)เข้าไว้ด้วย ภูเก็ต(เมืองถลางในขณะนั้น)ในฐานะเมืองบริวารของ นครศรีธรรมราชจึงตกอยู่ในอำนาจการปกครองของอาณาจักรศรีวิชัยนานถึง 600 ปี

 ในปี พ.ศ.1772 อาณาจักรศรีวิชัยเสื่อมอำนาจและตกอยู่ภายใต้อำนาจการปกครองของอาณาจักร     ศิริธรรมนคร  เมืองภูเก็ต (ซึ่งมีชื่อเรียกว่า ตะกั่วถลาง) ถูกผนวกเข้าเป็นหัวเมืองหนึ่งของอาณาจักรศิริธรรมนคร

 การจัดการปกครองในสมัยอยุธยาในระยะแรกได้จัดให้นครศรีธรรมราชมีฐานะเป็นหัวเมืองชั้นนอก ในขณะที่ภูเก็ตอยู่ภายใต้การดูแลของนครศรีธรรมราชในช่วงอยุธยาตอนปลาย ภูเก็ตมีเจ้าเมืองปกครองอยู่ที่บ้านลิพอนและบ้านดอน (ภูเก็ตในขณะนั้นใช้ชื่อเมืองถลาง)
 หลังจากเสียกรุงครั้งสมัย พ.ศ. 2310 มีผู้ตั้งตนขึ้นเป็นหัวหน้าก๊กต่าง ๆ ทางใต้มีก๊กนครศรีธรรมราชและภูเก็ตก็รวมอยู่ในก๊กนครศรีธรรมราช เมื่อสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงรวบรวมก๊กต่าง ๆ กลับเข้าเป็นปึกแผ่น อาณาจักรเดียวกันหลัง ภูเก็ตก็เป็นเมืองหนึ่งในกรุงธนบุรี

 สมัยรัตนโกสินทร์ยังคงยึดรูปแบบสมัยอยุธยาตอนปลาย คือ มีการปกครองในส่วนกลางการปกครองส่วนภูมิภาค
 ในส่วนภูมิภาคได้กำหนดให้มีหัวเมืองชั้นนอกแบ่งเป็นหัวเมืองใหญ่ ซึ่งถือเป็นเมืองที่อยู่ใกล้กันมีเจ้าเมืองเป็นผู้ดูแลบังคับบัญชา
 ในส่วนของภูเก็ตซึ่งถือเป็นเมืองชั้นรองโดยมีนครศรีธรรมราชเป็นหัวเมืองใหญ่ ดังนั้นภูเก็ตจึงอยู่ภายใต้การดูแลของนครศรีธรรมราช
การจัดตั้งมณฑลภูเก็ต

 มณฑลภูเก็ตตั้งขึ้นในปี พ.ศ. 2437 โดยการรวมหัวเมืองภาคใต้ชายฝั่งตะวันตกทั้งหมด 7 เมือง คือ ภูเก็ต พังงา กระบี่ ตะกั่วป่า ระนอง ตรัง และสตูล ซึ่งขณะนั้นมณฑลภูเก็ตมีพื้นที่ประมาณ 28,000 ตร.กม. มีประชากรประมาณ 100,000 คน โดยมีที่ว่าการของมณฑลอยู่ที่ภูเก็ต มีข้าหลวงมณฑลคนแรกคือพระยาทิพโกษา (โต โชติกเสถียร)  ซึ่งเป็นข้าหลวงที่มีบทบาทสำคัญในการปฏิรูปมณฑลภูเก็ต ให้มีความเจริญก้าวหน้า จนปี พ.ศ. 2437 ได้มีการจัดการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาลขึ้น โดยมีพระยาทิพโกษาเป็นข้าหลวงเทศาภิบาลคนแรกระหว่างปี 2437 - 2441

 พระยาทิพโกษา ถือได้ว่ารากฐานการปฏิรูปมณฑลภูเก็ตในหลาย ๆ ด้าน กล่าวคือ เป็นผู้ดำเนินการแบ่งเขตการปกครองออกเป็น เมือง อำเภอ ตำบล และหมู่บ้าน และจัดตั้งคณะผู้ปกครองมณฑลหรือ “กองมณฑล” คือ มีข้าหลวงใหญ่เป็นประธาน มีข้าหลวงฝ่ายมหาดไทย อัยการ สรรพากรและตำรวจภูธร เป็นผู้ช่วยเหลือในเมืองต่าง ๆ มีผู้ว่าราชการเมืองเป็นผู้รับผิดชอบ มีกรมการเมือง 2 คณะเป็นผู้ช่วยเหลือคือ กรมการในทำเนียบและกรมการนอกทำเนียบ ในอำเภอมีกรรมการอำเภอเป็นผู้รับผิดชอบ กรรมการอำเภอประกาอบด้วยนายอำเภอเป็นหัวหน้า ปลัดอำเภอ สมุหบัญชีและเสมียนพนักงานอีกจำนวนหนึ่งเป็นผู้ช่วยเหลือ ตำบลและหมู่บ้านอยู่ในความรับผิดชอบของกำนันและผู้ใหญ่บ้านซึ่งมาจากการเลือกตั้งของสมาชิกในตำบลและหมู่บ้าน
 การปฏิรูปการปกครองในมณฑลภูเก็ตซึ่งวางรากฐานโดยพระยาทิพโกษา (โต โชติกเสถียร) ได้ประสบความสำเร็จ ตามเป้าหมายในสมัยพระยารัษฎานุประดิษฐ์ ฯ(คอซิมบี้ ณ ระนอง พ.ศ. 2444-2456)

 การบริหารราชการส่วนภูมิภาค มีส่วนราชการสังกัดส่วนภูมิภาคของ กระทรวง ทบวง กรมต่าง ๆ มาตั้งสำนักงานอยู่ในพื้นที่จังหวัดภูเก็ต 2 ระดับคือ

1.  ระดับจังหวัด ประกอบด้วยส่วนราชการจังหวัด จำนวน 35 หน่วย มีหัวหน้าส่วนราชการประจำจังหวัด ทำหน้าที่เป็นที่ปรึกษาของผู้ว่า ราชการจังหวัดในการบริหารราชการแผ่นดินในจังหวัด

2.  ระดับอำเภอ ประกอบด้วยส่วนราชการระดับอำเภอ 3 อำเภอ 17 ตำบล และ 107 หมู่บ้าน มีหัวหน้าส่วนราชการประจำอำเภอทำหน้าที่เป็นปรึกษาของนายอำเภอ

3.  การบริหารส่วนท้องถิ่น จังหวัดภูเก็ตมีการปกครองและการบริหารราชการส่วนท้องถิ่น 4 รูปแบบคือ

3.1  องค์การบริหารส่วนจังหวัดภูเก็ต      1 แห่ง
3.2   เทศบาล มี 2 แห่ง คือ
 เทศบาลเมือง ภูเก็ต พื้นที่ 12 ตร.กม.  เทศบาลตำบลป่าตอง พื้นที่ 16.4 ตร.กม 3.3 สุขาภิบาลมี 4 แห่ง คือ 
   1) สุขาภิบาลกะรน อำเภอเมืองภูเก็ต
   2) สุขาภิบาลกะทู้ อำเภอกะทู้
   3) สุขาภิบาลเทพกระษัตรี อำเภอถลาง
   4) สุขาภิบาลเชิงทะเล อำเภอถลาง