ต้นน้ำลำธารและแหล่งน้ำ

จังหวัดภูเก็ต มีทั้งแหล่งน้ำผิวดินและแหล่งน้ำใต้ดิน แหล่งน้ำผิวดิน ได้แก่ อ่างเก็บน้ำบางวาด ขุมเหมือง น้ำตก และลำธาร แหล่งน้ำใต้ดิน ได้แก่ บ่อน้ำ น้ำตื้น และน้ำบาดาล

แหล่งน้ำธรรมชาติ

 จังหวัดภูเก็ตไม่มีแหล่งน้ำที่เป็นแม่น้ำสายใหญ่ มีเฉพาะแหล่งน้ำธรรมชาติที่เป็นคลองและธารน้ำสายเล็กทั่วไป แต่เป็นสายสั้น ๆ มีจำนวน  ๑๑๘ สาย ไหลลงสู่ที่ราบด้านตะวันตก  ๕๕  สาย และไหลลงสู่ที่ราบด้านตะวันออกและทิศใต้ ๖๓ สาย          

ลำคลองที่สำคัญมีดังนี้

๑. คลองบางใหญ่  เป็นคลองธรรมชาติ มีต้นกำเนิดต่อจากคลองบางทองและคลองเก็ตโฮ่ไหลผ่านเทศบาลเมืองภูเก็ต  และไหลลงสู่ทะเลด้านทิศตะวันออกที่อ่าวภูเก็ต  มีความยาวประมาณ  ๘,๐๐๐ เมตร คลองบางลา  เป็นคลองธรรมชาติไหลผ่านเขตสุขาภิบาลป่าตอง ไหลลงสู่ทะเลด้านทิศวันตกที่อ่าวป่าตอง  ในเขตอำเภอกะทู้
๒. คลองท่าเรือ  เป็นคลองธรรมชาติ ต้นกำเนิดต่อจากคลองเกาะแก้ว  คลองบางเหนียวและคลองน้ำกูกู  ไหลลงสู่ทะเลด้านตะวันออกที่อ่าวท่าเรือในเขตอำเภอถลาง

๓. คลองบางโรง  เป็นคลองธรรมชาติ  มีต้นกำเนิดจากบ้านชุมและไหลลงสู่ทะเลทางทิศตะวันออกที่อ่าวบางโรง  ในเขตอำเภอถลาง มีความยาว  ๔,๘๐๐  เมตร
๔. คลองท่ามะพร้าว  เป็นคลองธรรมชาติมีต้นกำเนิดจากเทือกเขา   ตาเกลี้ยงไหลผ่านบ้านเมืองใหม่  ลงสู่ทะเลทิศตะวันออกเฉียงเหนือที่    อ่าวมะพร้าว ในเขตอำเภอถลาง  ความยาว ๗,๒๐๐ เมตร
๕. คลองบ้านหยิด  เป็นคลองธรรมชาติมี ต้นกำเนิดจากเขาบางดุก และต่อจากคลองสวนมะพร้าวไหลผ่านบ้านด่านหยิด และลงสู่ทะเลทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือที่คลองท่านุ่น ช่องแคบ   ปากพระ  ในเขตอำเภอถลาง  มีความยาว  ๔,๗๕๐  เมตร
๖. คลองพม่าหลง  เป็นคลองธรรมชาติมีต้นกำเนิดจากคลองเล็ก  ๆ  ๒  คลองที่ไหลผ่านเขตบ้านสาคูและบ้านในยาง ไหลลงสู่ทะเลทางด้านทิศตะวันตกที่อ่าวทุ่งหนุง ในเขตอำเภอถลาง
๗. คลองกมลา  เป็นคลองธรรมชาติมีต้นน้ำกำเนิดจากเทือกเขาภูเก็ต  ไหลผ่านเขตบ้าน       บางหวาน  และไหลลงสู่ทะเลทางทิศตะวันตกที่อ่าวกมลา  ในเขตอำเภอกะทู้  มีความยาว  ๓,๗๕๐  เมตร
๘. คลองโคกโตนด  มีต้นกำเนิดจากเขากระบอกและต่อจากคลองกะทะไหลผ่านเขตบ้านโคกโตนด และไหลลงสู่ทะเลทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ที่อ่าวฉลอง  ในเขตอำเภอเมืองภูเก็ต

 นอกจากนี้ มีชื่อคลองอื่น ๆ อีก คือ

กะลา  เป็นคลองในตำบลเชิงทะเล ไหลต่อจากคลองพังไปออกอู่ตะเภา ยาว ๒ กิโลเมตร
เก็ตโฮ่  เป็นคลอง ยาว ๗,๖๕๐ เมตร  ไหลจากเขาเก็ตหนีไปต่อเป็นคลองบางใหญ่
เกาะแก้ว  เป็นคลอง ยาว ๗,๙๐๐ เมตร ไหลจากเขาพระแทวไปต่อเป็นคลองท่าเรือ
ฉลอง  เป็นคลอง ไหลจากบ้านตีนเขาและบ้านบ่อแร่ในตำบลฉลอง ไปออกอ่าวฉลอง ยาว ๔,๐๕๐ เมตร
ช้างผันหลัง  เป็นคลอง ไหลจากเขาพันธุรัตน์ไปออกอ่าวท่าเรือ ยาว ๓,๓๐๐ เมตร
ต้นยาง  เป็นคลอง ไหลจากเขาพระแทวไปจดคลองบางโรง ยาว ๔,๖๐๐ เมตร
ถลาง  เป็นคลอง ไหลจากเขาพาราไปจดคลองพัง ยาว ๘,๐๕๐ เมตร
ท่ามะพร้าว  เป็นคลอง ไหลจากเขาตาเกลี้ยงไปออกอ่าวท่ามะพร้าว ยาว ๗,๒๐๐ เมตร
ท่าเรือ  เป็นคลอง ไหลต่อจากคลองวูวูกับคลองบางเหนียวดำ ไปออกอ่าวท่าเรือ ยาว ๘,๗๕๐ เมตร
บางโจ  เป็นคลอง ไหลจากเขาเก็ตหนีไปต่อคลองพัง ยาว ๗.๘๐๐ เมตร
บางทราย  เป็นคลอง  ไหลจากเขาพระแทวไปออกอ่าวท่าเรือ ยาว ๔,๕๐๐ เมตร
บางทองใต้  เป็นคลอง ไหลจากเขาไม้เท้าสิบสองและเขาค้อไปลงคลองเก็ตโฮ่ ยาว ๕,๕๐๐ เมตร
บางทองเหนือ  เป็นคลอง   ไหลจากเขาไม้เท้าสิบสองไปลงคลองเก็ตโฮ่  ยาว ๑,๗๕๐ เมตร
บางเทา  เป็นคลอง  ไหลจากเขาเก็ตหนีไปออกอ่าวบางเทา ยาว ๒,๐๖๐ เมตร
บางแป  เป็นคลอง ไหลเขาพระแทวไปออกอ่าวบางโรง ยาว ๕,๗๐๐ เมตร
บางโรง  เป็นคลอง  ไหลจากบ้านตุมเพลาะไปออกอ่าวบางโรง ยาว ๓,๘๐๐ เมตร
 บางหนาว  เป็นคลอง  ไหลจากเขาพาราไปต่อคลองอ่าวกุ้ง ยาว ๔,๘๐๐ เมตร
 บางเหนียวดำ  เป็นคลอง  ไหลจากเขาบางเหนียวดำไปจดคลองเกาะแก้ว ยาว ๓,๗๕๐ เมตร
 ปากบาง  เป็นคลองไหลจากเขานาคาเลไปออกอ่าวกมลา ยาว ๓,๕๐ เมตร
 ป่าคลอก  เป็นคลอง ไหลจากเขาพระแทวไปออกอ่าวบางโรง  ยาว ๓,๘๐๐ เมตร
 ป่าตอง  เป็นคลอง ในตำบลป่าตอง  ไหลจากเขาหว้าและเขาไม้เท้าสิบสอง ไปออกอ่าวป่าตองด้านทิศใต้  ยาว ๓,๓๕๐ เมตร
 พม่าหลง  เป็นคลองในตำบลสาคู  ไหลจากเขาตาเกลี้ยงไปออกอ่าวปอ อ่าวทุ่งหนุง  ด้านทิศ ตะวันตกของหาดในยาง  ยาว ๕,๓๕๐ เมตร
 พัง  เป็นคลอง ไหลจากคลองบางโจและคลองถลางไปต่อคลองกะลา ยาว ๔,๑๐๐ เมตร
ไฟไหม้  เป็นคลองในตำบลฉลอง  ไหลจากเขาไสแม้นไปออกอ่าวฉลอง ยาว ๔,๙๐๐ เมตร
ผักฉีด  เป็นคลองไหลจากเขาถ้ำตาอินไปออกอ่าวท่าเรือ  ยาว ๖,๑๕๐ เมตร
ยะใหญ่  เป็นคลอง ไหลจากเขาพลุเรือนไปออกอ่าวหาดในหาน ยาว ๓,๒๕๐ เมตร
ยะน้อย  เป็นคลอง ในตำบลราไวย์  ยาว ๑,๐๐๐ เมตร ไหลจากควนพรหมเทพไปออกหาดยะน้อย
วูวู  เป็นคลอง ไหลจากเขาเจาะตราไปรวมกับคลองบางเหนียวดำ เป็นต้นคลองท่าเรือ ยาว ๒,๕๐๐ เมตร
สวนมะพร้าว  เป็นคลองในตำบลไม้ขาว ไหลจากเขาบ้านบางดุกไปต่อคลองบ้านหยีด ยาว ๖,๒๕๐ เมตร
ไสยวน  เป็นคลอง ไหลจากเขาพลุเรือนไปออกอ่าวฉลองด้านทิศใต้  ยาว ๓,๐๐๐ เมตร
เหรียง  เป็นคลองในตำบลเทพกระษัตรี ไหลจากเขาตาเกลี้ยงไปลงคลองถลาง ยาว ๗,๖๐๐ เมตร
อ่าวกุ้ง  เป็นคลอง ในตำบลป่าคลอง ไหลต่อจากคลองบางหนาวไปออกอ่าวกุ้ง ยาว
๒,๐๐ ๐  เมตร
 กะทู้  ชื่อธารน้ำตกในตำบลกะทู้  ไหลจากเขาหว้าและเขาบางเหนียวดำ

แหล่งน้ำขุมเหมือง

แหล่งน้ำในจังหวัดภูเก็ต นอกจากแหล่งน้ำตามธรรมชาติ คือ คลอง  แม่น้ำ  หนองน้ำ แล้วภูเก็ตยังมีแหล่งน้ำที่เป็นขุมเหมืองเก่าที่เกิดจากทำเหมืองดีบุกในอดีต  แหล่งน้ำเหล่านี้  คือ เป็นแหล่งน้ำที่สำคัญมากในปัจจุบันเพราะภูเก็ตไม่มีแหล่งน้ำธรรมชาติขนาดใหญ่โดยเฉพาะแม่น้ำ นอกจาก     ลำคลองสายสั้น ๆ  ในขณะที่ขุมเหมืองมีกระจัดกระจายอยู่ทั่วทั้งจังหวัด
แหล่งน้ำขุมเหมืองที่ปรากฏอยู่ในภูเก็ตมีทั้งที่มีผู้ครอบครอง และไม่มีผู้ครอบครอง  บางขุมยัง ไม่มีชื่อ จากการสำรวจและเก็บข้อมูลปัจจุบันมีทั้งหมด  ๑๑๓  ขุม  โดยแบ่งออกเป็นเขตอำเภอดังนี้
๑. ขุมเหมืองในเขตอำเภอเมืองทั้งหมด ๔๙  ขุม  คิดเป็นพื้นที่มากกว่า  ๑,๐๖๗,๐๐๐  ตารางเมตร  ปริมาณความจุของน้ำ  ๑๒,๐๒๒,๕๐๐ ลูกบาศก์เมตร    (ไม่มีข้อมูลที่ชัดเจน ๙ ขุม)  ขุมเหมืองที่มีพื้นที่มากที่สุดไม่มีชื่อที่แน่ชัด  หมายเลขขุมเหมือง  A๘ มีพื้นที่  ๙๔,๐๐๐  ตารางเมตร ปัจจุบันใช้ในการประปาภายในวัด ส่วนขุมเหมืองที่มีความจุของน้ำได้มากที่สุดคือ   ขุมเหมืองบริษัทเกียนหงวน จำกัด  หมายเลขขุมเหมือง  A๒ ความจุของน้ำ ๑,๐๖๕,๐๐๐ ลูกบาศก์เมตร  ปัจจุบันให้เช่า
๒. ขุมเหมืองในเขตอำเภอถลางมีทั้งหมด  ๓๐ ขุมคิดเป็นพื้นที่มากกว่า  ๑,๓๖๐,๐๐๐  ตารางเมตร ปริมาณความจุของน้ำ  ๒๕,๙๘๙,๔๕๐  ลูกบาศก์เมตร   (ไม่มีข้อมูลที่ชัดเจน  ๕  ขุม)  ขุมเหมืองที่มีพื้นที่มากที่สุดคือ ขุมเหมืองบ้านลากูน  ๒  หมายเลขขุมเหมือง  B๒๙ มีพื้นที่  ๓๖๑,๒๗๐ ตารางเมตร ขุมเหมืองบ้านลากูน ๓ หมายเลขขุมเหมือง  B๓๐  มีพื้นที่เท่ากับขุมเหมืองบ้านลากูน  ๒  ทั้งสองขุมมีปริมาณความจุของน้ำขุมละ  ๘,๑๒๘,๕๗๕  ลูกบาศก์เมตร  เท่ากัน  ปัจจุบันใช้ในธุรกิจโรงแรมเครือดุสิตในจังหวัดภูเก็ต
๓. ขุมเหมืองในเขตอำเภอกะทู้มีทั้งหมด   ๓๔  ขุม คิดเป็นพื้นที่มากกว่า ๑,๐๑๖,๗๐๐ ตารางเมตร ปริมาณความจุของน้ำ  ๑๑,๑๘๑,๒๕๐ ลุกบาทเมตร (ไม่มีข้อมูลที่ชัดเจน  ๓ ขุม) ขุมเหมืองที่มีพื้นที่มากที่สุดคือ ขุมเหมืองสนามกอล์ฟเซ็นจูรี่  วิลล์ ๑  หมายเลขขุมเหมือง C๑๓  มีพื้นที่  ๑๘๗,๐๐๐ ตารางเมตร  ปัจจุบันใช้ประโยชน์ในสนามกอล์ฟเซ็นจูรี่ วิลล์  ส่วนขุมเหมืองที่มีประมาณความจุของน้ำมากที่สุดคือ ขุมเหมืองนายบันลือ ๒ หมายเลขขุมเหมือง  C๑๒  ความจุ  ๑,๗๑๐,๐๐๐  ลูกบาศก์เมตร ปัจจุบันขายน้ำให้เทศบาลใช้

การใช้ประโยชน์จากขุมเหมือง

การใช้ประโยชน์จากน้ำในขุมเหมืองมีหลายรูปแบบ  เช่น  การสูบขึ้นมาใช้ในการประปา ใช้ในการเกษตร  ในการปศุสัตว์  ใช้ในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ  เป็นต้น  และยังมีขุมเหมืองที่ไม่ได้ใช้ประโยชน์อีกหลายขุม  โดยเฉพาะขุมเหมืองในเขตอำเภอเมืองมีประมาณ  ๒๒  ขุม  นอกจากนี้ยังมีขุมเหมืองบางขุมได้ถูกถมเพื่อการก่อสร้างต่าง ๆ โดยเฉพาะการปรับพื้นที่เพื่อสร้างหมู่บ้านจัดสรรและสนามกอล์ฟ
นอกจากใช้ประโยชน์ในการอุปโภค บริโภคแล้วยังมีขุมเหมืองหลายขุมที่นำมาใช้ประโยชน์ทางด้านการเกษตรในการเปลี่ยนสภาพจากขุมเหมืองมาเป็นบ่อเลี้ยงกุ้ง  รวมทั้งนำน้ำมาใช้ในการเลี้ยงสัตว์เช่นการเลี้ยงสุกร เลี้ยงสุนัข เป็นต้น บางขุมเหมืองอยู่ในสภาพใช้การไม่ได้เนื่องจากที่ตะกอนทับถมจนกลายเป็นเลน

ที่มา :-   
๑. ที่ทำการโครงการชลประทานภูเก็ต
๒. อักขรานุกรมภูมิศาสตร์ภูเก็ต ของ ผศ.สมหมาย ปิ่นพุทธศิลป์