จดหมายเหตุเมืองถลางและหัวเมืองปักษ์ใต้
ต้นฉบับของศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดภูเก็ต (ศวภ.)

ประสิทธิ  ชิณการณ์ : อ่านและวิเคราะห์

Click at the image to view full size

มทศ.จห.๓๐(ใช้หมายเลขตรงกับ ฉบับ ศวภ ๓๐) 

คำอ่าน ๐ ข้าพเจ้าแม่ปรางขอปรานีบัติมายังพระคุณพระยาราชกปิตัน ด้วยข้าพเจ้ารู้ว่าพระคุณ จะถ่ายสำเภาออกไปแล้ว และข้าพเจ้าเป็นวิตก ถึงพระคุณท่านยิ่งหนักหนาด้วยเงินซึ่งติดค้างอยู่แก่ข้าพเจ้า และครั้นข้าพเจ้าจะจัดแจงเอาลงมาให้ พอจวนเจ้าคุณตายลงนั้น ข้าพเจ้ายังแต่สการศพอยู่ ถ้าพระคุณท่านกลับมา ณ เมื่อใด ข้าพเจ้าจะจัดไว้ให้ ข้าพเจ้าจะเอาพระคุณท่านเป็นที่พึ่งสืบไป และบัดนี้สิ้นบุญเจ้าคุณแล้ว ข้าพเจ้าไม่มีที่จะเห็นหน้าใคร เห็นแต่หน้าพระคุณท่านเสมือนตัวเจ้าคุณ หนังสือ ณ วัน ๐- 

วิเคราะห์ ๐ จดหมายฉบับนี้ไม่ระบุวันเดือนปีที่เขียน แต่นำเอาเหตุการณ์อนิจกรรมของพระยาถลาง และเหตุการณ์ที่พระยาราชกปิตันจะเดินทางออกจากเมืองถลางมาประสมประสานกัน ก็พอจะสันนิษฐานได้ว่าคงจะเขียนขึ้นในช่วงเดือนอ้ายปีมะเส็งสัปตศก จุลศักราช ๑๑๔๗ ก่อนที่พม่าจะยกมาตีเมืองถลางประมาณ ๓ เดือน  
 เจ้าของจดหมายฉบับนี้คือแม่ปรางหรือคุณปรางสันนิษฐานว่าคงเป็นบุตรีของท้าวเทพกระษัตรีและเป็นพี่สาวของเมืองภูเก็จ (เทียน) ตามที่พงศาวดารเมืองถลางฉบับหอสมุดแห่งชาติอ้างถึง

 วิเคราะห์ถ้อยคำและเนื้อความจดหมายฉบับนี้แล้ว จะเห็นถึงความหวั่นในจิตใจของคุณปราง เกี่ยวกับสถานภาพแห่งตนและครอบครัว "เจ้าคุณมารดา" คือท่านผู้หญิงจัน ซึ่งถูกรุมล้อมด้วยเหตุการณ์คับขันดังนี้ -
 ๑. เจ้าพระยาอินทวงศา ผู้สำเร็จราชการฝั่งตะวันตกถูกบีบคั้นจากพระยาธรรมไตรลกผู้ถืออาญาสิทธิ์จากพระมหากษัตริย์ให้มาจัดการเมืองถลาง เจ้าพระยาอินทวงศาทำอัตวินิบาตกรรมที่ค่ายปากพระ พระยาธรรมไตรโลกจึงขึ้นเป็นผู้สำเร็จราชการแทน แล้วแต่งตั้งพระยาทุกรราช (ทองพูน) บุตรจอมเฒ่าบ้านดอน ตำแหน่งเดิมกรมการปลัดเมืองถลาง ขึ้นเป็นผู้ว่าราชการเมืองถลางแทนพระยาพิมลขัน(พญาถลางพิมลอยา) (บิดาเลี้ยงของคุณปราง) ซึ่งถึงแต่อนิจกรรมลงในระหว่างนั้น

 ๒. ท่านผู้หญิงจัน (เจ้าคุณมารดา) กำลังถูกกล่าวหาเรื่องติดค้างค่าภาษีดีบุกหลวงทั้งในนามของพระยาถลางพิมลขันและในนามของครอบครัวไม่แน่นอนว่าจะแก้ไขเหตุการณ์ได้หรือไม่

 ๓. คุณปรางเป็นพี่สาว "เมืองภูเก็จ" ซึ่งแม้จะมีตำแหน่งเจ้าเมืองภูเก็จ แต่บารมียังน้อยอยู่ไม่อาจปกป้องตนเองและเครือญาติได้

 ๔. อำนาจในเมืองถลางก่อนหน้านี้ตกอยู่แก่ท่านผู้หญิงจันและพระยาถลางพิมลขันเกือบสิ้นเชิง อำนาจทาง "สายบ้านดอน" มีอยู่เสมอเพียง "กรมการปลัดเมือง" เท่านั้น ครั้นสิ้นบุญพระยาถลางและท่านผู้หญิงกำลังตกอยู่ในฐานะผู้ถูกกล่าวโทษเสียแล้ว คุณปรางก็ "-ไม่มีที่จะเห็นหน้าใคร-" พอเป็นที่พึ่งได้จึงคิดว่า "-เห็นแต่หน้าพระคุณท่านเสมือนตัวเจ้าคุณ-" แต่คุณปรางก็ผิดหวัง เนื่องจากพระยาราชกปิตันหรือ "พระคุณท่าน" ของคุณปราง กลับถอยเรือสำเภา หนีความยุ่งยากทางเมืองถลางไปสู่เมืองมังค่า (บังคลาเทศ) ก่อนที่กลับมายึดเอาเกาะปีนังจากพระยาไทรบุรีตั้งหลักฐานต่อไป โดยไม่ใยดีกับเมืองถลางอย่างเหนียวแน่นเช่นแต่ก่อนมาอีกแล้ว

ปาณิศรา(นก) ชูผล : บันทึก

ผช.หมายเหตุรักษ์ มทศ.